قبیله بلیبَلِیّ، قبیله‌ای بزرگ از اعراب قحطانی است. فهرست مندرجات۲ - خویشاوندان ۳ - سکونتگاه ۳.۱ - مناطق مختلف سکونت ۳.۲ - یهودی شدن یک خانواده ۳.۳ - وسعت سکونتگاه ۳.۴ - هنگام ظهور مسیحیت ۳.۵ - وقت ظهور اسلام ۴ - اسلام قبیله ۴.۱ - حضور در مقابل اسلام ۴.۲ - پذیرش اسلام ۴.۳ - ارتداد پس از پیامبر ۴.۴ - شکست از مسلمانان ۵ - کوچ اجباری به مصر ۵.۱ - سکونت در صعید مصر ۶ - دخالت در قتل عثمان ۷ - ساکنان قرطبه و اندلس ۸ - ساکنان اطراف مصر ۸.۱ - نفوذ شیخ قبیله ۸.۲ - همراهی با عثمانی‌ها ۸.۳ - جانشین شیخ ۸.۴ - زوال قبیله بلی ۹ - وضعیت امروز ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - بزرگ قبیلهاین قبیله در واقع از تیره‌های بزرگ قُضاعه به شمار می‌رود. منابع نسب این تیره را به بلیّ بن عمرو بن الحاف (=الحافی) ابن قضاعه رسانده و منسوبان به آن را بَلَویّ نامیده‌اند. ۲ - خویشاوندانبلیّ با دو قبیله بَهراء و حَیدان خویشاوند بوده است. ۳ - سکونتگاهبلیها در تیماء شام، میان قبایل جُهَیْنه و جُذام که در دوران بطلمیوس سکونتگاه ثمود بوده، اقامت داشته‌اند. [۸]
دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل واژه، (نوشته شلیفر).
همچنین محل زندگی بلوی‌های ساکن میان وجه و عقبه را در قدیم مدیان (= مدین ) می گفته‌اند. [۹]
نعوم شقیر، تاریخ سینا، ج۱، ص۶۶۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
که در امتداد وادی القری در شمال حجاز واقع بوده است.۳.۱ - مناطق مختلف سکونتهمدانی در قرن چهارم، نواحی متعلق به بلی را چنین بر شمرده است: الجَزل، الرُّحبه، السُّقیَا، و دره‌های أمَج و غُزان که از حَرَّه بنی سُلَیم آغاز و به دریا منتهی می‌شود و نیز در نواحی شَغب و بَدا. [۱۰]
ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۸۵، چاپ محمد بن علی أکوع، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳.۲ - یهودی شدن یک خانوادهاز این دو ناحیه خانواده‌ای از بلی به نام حِشنه بن اُکارمه به دلیل دشمنی با افراد قبیله خود به همسایگان یهودی خویش در تیماء پناهنده شدند و آیین یهود را پذیرفتند، و زمانی دراز، تا هنگام رانده شدن یهودیان از آن‌جا در آن سرزمین به سر بردند. [۱۱]
دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).
۳.۳ - وسعت سکونتگاهابن خلدون [۱۲]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی بکتاب العبر، ج۲، ص۲۸۷، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
بر آن است که سکونتگاه بلی از شمال حجاز در کرانه‌های شرقی دریای سرخ تا گردنه اَیلَه امتداد داشته است. به گفته او، تعدادی از آن‌ها به اتفاق قبیله جهینه به کرانه‌های غربی این دریا رخت کشیدند و در آن‌جا ساکن شدند، سپس میان صَعید، از نواحی مصر ، و حبشه پراکندند و بر نوبه نیز غلبه یافتند و حبشی‌ها را شکست دادند و بر آن‌ها چیره شدند.۳.۴ - هنگام ظهور مسیحیتبه قولی، بلی هنگام ظهور مسیحیّت در مصر میان قصیر و قنا به سر می‌بردند و حفظ مناسبات تجاری با هند را بر عهده داشتند. ۳.۵ - وقت ظهور اسلامهنگام ظهور اسلام گروه‌هایی از قبیله بلی در شمال حجاز سکونت داشته‌اند. [۱۴]
عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۹۰، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴ - اسلام قبیلهمنابع سابقه حضور بلی‌ها را در حوادث صدر اسلام به سال‌های نخستین پس از هجرت رسانده و از شرکت شماری از افراد این قبیله در جنگ‌های بدر و احد خبر داده‌اند. [۱۵]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۶]
قاسم بن سلاّ م ابوعبید، کتاب النّسب، ج۱، ص۳۷۲، چاپ مریم محمد خیرالدرع، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۱۷]
ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، ج۱، ص۴۴۲ ۴۴۳، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲).
۴.۱ - حضور در مقابل اسلامبا اینهمه بلی تا سال نهم هجری اسلام نیاورد؛ ازینرو در سال هشتم هجری، پیامبر (صلّی اللّه علیه وآله وسلّم) عمرو بن عاص را برای دعوت آنان به اسلام، به جانب ایشان فرستاد و در ذات السلاسل سپاهی را برای کمک به عمرو بن عاص گسیل کرد. [۱۸]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۳۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
در همین سال، یک تن از افراد بلی فرماندهی سپاهی مرکب از صد هزار تن از مردم قبایل لَخْم •، جُذام •، بَلْقَین •، بَهراء و بَلِیّ را به دست گرفت و به سپاه صدهزار نفری هرقل در جنگ مؤته پیوست. [۱۹]
عبدالرحمان بن عبدالله سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ج۷، ص۱۲، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره (۱۴۱۰/۱۹۹۰).
۴.۲ - پذیرش اسلامسرانجام، در سال نهم (عام الوفود) هیئتی از جانب بلی نزد پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم آمد و اسلام این قبیله را اعلام کرد. [۲۰]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری:تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲۱۳۸۷/ ۱۹۶۲۱۹۶۷).
۴.۳ - ارتداد پس از پیامبربه نظر می‌رسد که پس از رحلت پیامبر اکرم بلی مرتد شده باشد، زیرا ابوبکر در سال ۱۱ عده‌ای از لشکریان را به فرماندهی عمرو بن عاص به سوی قبیله بلی و سایر قبایل مرتد قضاعی اعزام کرد. [۲۱]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری:تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۳۰۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲۱۳۸۷/ ۱۹۶۲۱۹۶۷).
۴.۴ - شکست از مسلمانانبلی بار دیگر، در سال ۱۵ همراه با لخم، جذام و بلقین در نزدیکی یَرْمُوک به سپاهیان هرقل پیوست، اما سرانجام مسلمانان آن‌ها را شکست دادند. [۲۲]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری:تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۵۷۰۵۷۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲۱۳۸۷/ ۱۹۶۲۱۹۶۷).
۵ - کوچ اجباری به مصردر سال‌های بعد، عمر بن خطّاب از بیم زیاده خواهی‌های قضاعه و بلی، ثلث جمعیت آنان را از شام به مصر کوچاند. آنان ابتدا در مناطق مختلف مصر پراکنده شدند. سپس به اتفاق جهینه از پل سو‌های تا نزدیک غرب قموله را تصرف کردند و بدین ترتیب از عقبه قارالخراب تا عیدان (عیذاب ؟) از آن ایشان شد. [۲۴]
دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).
۵.۱ - سکونت در صعید مصربلیهای مصر که در فتوح آن سرزمین نقش داشته‌اند، ابتدا در اَلاَشمونین از نواحی قدیم مصر ساکن بودند، اما درگیری میان قبایل بلی و جهینه فاطمیان را بر آن داشت تا از فرصت پیش آمده برای ر‌هایی از مزاحمت این قبایل استفاده کنند و سپاهی برای سرکوب آن‌ها اعزام دارند. در نتیجه قبیله بلی پیش از رسیدن سپاهیان از الاشمونین به سمت صعید فرار کردند. [۲۵]
عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۸۸، مصر ۱۹۹۲.
[۲۶]
عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۱، مصر ۱۹۹۲.
چنانکه در روزگار مقریزی، بلی یکی از شش قبیله ساکن در صعید مصر بوده‌اند. [۲۷]
احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والاثار، ج۱، ص۱۹۰، المعروف بالخطط المقریزیة، قاهره.
۶ - دخالت در قتل عثمانعبدالله خورشیدالبری [۲۸]
عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۲، مصر ۱۹۹۲.
بر آن است که آنان گرایش‌های علوی داشته‌اند، زیرا در ماجرای قتل عثمان سهم عمده‌ای داشتند. شاید درگیری آنان با امویان نیز ادامه همین جریان باشد. [۲۹]
عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، ج۱، ص۲۳۲، مصر ۱۹۹۲.
ابن حزم نیز به عبدالرحمان بن عُدَیْسْ از صحابیان اشاره کرده است که یکی از محاصره کنندگان عثمان بود.۷ - ساکنان قرطبه و اندلساز دیگر نواحی قبیله بلی، قرطبه و اشبیلّیه در اندلس بود. بلوی‌های قرطبه حتی تا میانه قرن پنجم هجری به زبان عربی صحبت می‌کردند. [۳۲]
مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، ج۱، ص۴۷۱، دارالبیضاء ۱۹۸۳.
۸ - ساکنان اطراف مصربه گفته جهانگردانی چون روپل، بورکارت، فرسنل، ولشتت قبیله بلی در کوهستان‌های جنوب شرقی مویله، نزدیک مَرز وجْه، سکونت یافتند و شیخ بزرگ آن‌ها هر سال از خدیو مصر مواجب دریافت می‌کرد. [۳۳]
دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «بلی»، (نوشته شلیفر).
۸.۱ - نفوذ شیخ قبیلهبه گفته شیلا، ـ که نام قبیله را بَلیّ ضبط کرده ـ شیخ قبیله از نفوذ فوق العاده‌ای برخوردار بود، چنانکه در جریان قدرت گیری ترکان در مصر در سده سیزدهم، به رغم آن‌که عثمانی‌ها در وجه نیرو پیاده کرده بود، بسیار به شیخ قبیله بلی، سلیمان بن رفاده، متکی بودند. ۸.۲ - همراهی با عثمانیهادر خلال جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) نیز عده‌ای از افراد قبیله بلی، به سپاهیان عرب و انگلیسی که در وَجه پیاده شده بودند، پیوستند، اما سلیمان همراه چهار صد تن از افرادش در اَلعُلی ' به سپاهیان ترک ملحق شد. ۸.۳ - جانشین شیخدر ۱۳۳۷/ ۱۹۱۸ این قبیله به فرماندهی پسران سلیمان بن رفاده ـ ابراهیم و عزیز ـ به قوای شریف پیوستند و در ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵ شریف حسین، ابراهیم بن رفاده، جانشین سلیمان را به عنوان رئیس قبیله بلی به رسمیت شناخت. ۸.۴ - زوال قبیله بلیوی با پسر عمویش، حمید الاوِر ـ که با استفاده از اوضاع آشفته به دلیل قیام اخوان، رهبری شورش را بر عهده داشت ـ مخالفت ورزید، اما در ۱۳۱۱ش /۱۹۳۲، قبیله بلی به رهبری حمید بر ضد آل سعود قیام کرد، و این قیام به زوال بلی «متمرد و یاغی» و قبیله حُوَیطات انجامید. ۹ - وضعیت امروزبا وجود این، کحاله [۳۴]
عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
بر آن است که قبیله بلی امروزه تابع امارت وجه از امارت‌های حجاز است. به گفته همو [۳۵]
عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
بلی امروزه به سه شاخه تقسیم می‌شود: بلی حجاز که مقر آن در جنوب حویطات واقع شده و به سمت مشرق تا منزلگاه الحمراء ادامه دارد، بلی مصر که به تیره‌های بسیار تقسیم می‌شود، بلی بئرالسبع که افراد آن اندک‌اند و از سیصد تن، شامل هفتاد خانوار، تجاوز نمی‌کنند. ۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمد بن علی أکوع، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲). (۳) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المسمّی بکتاب العبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱. (۴) ابن درید، کتاب الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹. (۵) مصطفی ابوضیف احمد، القبائل العربیة فی الاندلس حتی سقوط الخلافة الامویة، دارالبیضاء ۱۹۸۳. (۶) قاسم بن سلاّ م ابوعبید، کتاب النّسب، چاپ مریم محمد خیرالدرع، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹. (۷) عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۸) عبدالله خورشید البری، القبائل العربیة فی مصر فی القرون الثلاثة الاولی للهجرة، مصر ۱۹۹۲. (۹) دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، (نوشته شلیفر). (۱۰) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۱) عبدالرحمان بن عبدالله سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره (۱۴۱۰/۱۹۹۰). (۱۲) نعوم شقیر، تاریخ سینا، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۳) محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷). (۱۴) احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳). (۱۵) احمد بن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴. (۱۶) عمر رضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۱۷) عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب: القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۱۸) احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والاثار، المعروف بالخطط المقریزیة، قاهره. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلی»، شماره۱۷۷۱. |